تاريخ تفسير قرآن در يك قرن اخير، با نهضت‌هاي اجتماعي، بويژه نهضت‌هاي اصلاح ديني كه چون رستخيز فكري سراسر اقاليم اسلامي را درنورديده است، در هم تنيده است، و بدون اشاره و ارجاع به نهضت‌هاي اصلاحي نمي توان آن را در چهارچوب تاريخي اش ملاحظه كرد.
نهضت‌هاي اصلاح گرانة ديني كمابيش از يك قرن پيش در شرق اسلامي درگرفته و از سرزميني تا سرزمين ديگر در عين تشابه در اصوال، تفاوتهايي داشته است، يعني علاوه بر داشتن علل مشترك و متعدد، در هر منطقه آثار و سير و آغاز و تداوم ديگري داشته است و يكپارچه و يكباره و منسجم و همه جا و هميشه يكسان با انگاره هاي ثابت و واحد نبوده است.
اين گونه تحولات فرهنگي همانند نهضت ديني ـ رفورماسيون ـ قرن شانزدهمي اروپا ـ سرچشمه هايش از قرن دوازدهم آغاز مي شود و تا قرن هجدهم و نوزدهم و حتي هنوز هم ادامه دارد ـ همواره چند علتي و سنگين حركاتند و فقط چون از دور نگريسته شود، يكپارچه و مستقيم الخط و نسنجيده مي نمايد، و الا در سير تكويني پيچاپيچ و افتان و خيزان خود صورت و سيماهاي واضحي ندارد. نهضت نوخواهي و نوانديشي در عالم اسلام، خاستگاه و خواسته هاي ديني و دنيوي داشته است. سلسله جنبان نهضتهاي اصلاح طلبي در عالم اسلام، مواجهة وسيع با فرهنگ غرب بوده است كه به چند شيوة مستقيم و غير مستقيم بر ارزشها و نگرشهاي جامعة اسلامي بويژه در درجة اول بر تحصيلكرده ها و روشنفكران تأثير نهـاده است. بعضي از پژوهندگان، حملـة ناپلئون به مصر را ( سال 1213 ق / 1798 م ) سرآغاز اين بيداري و به خودآمدن گرفته اند. ولي چنانچه گفته شد، اين بيداري و بيدارگري نه در يك زمان و نه در يك مكان بلكه در گستره اي وسيع،يك سلسله موج بوده كه برخاسته، پيش آمده، پيش رفته و هنوز و همچنان ادامه دارد. در بعضي از كشورهاي اسلامي بي آنكه سرانجام يابد، پايان يافته و در بعضي رو به ضعف و در بعضي رو به قوت نهاده و در كشور خودمان نيز به انقلاب اسلامي انجاميده است.
بعضي از محققان ( ن. برك در مقالة «اصلاح» در دائره المعارف اسلام ) عوامل بيداري و اصلاح طلبي جهان اسلام را چنين برشمرده است:
1. فشار وهابيگري كه هدف اصليش احيا و استقرار اخلاق و شيوة مسلماني «سلف صالح» بود
2. اشاعة چاپ و نشر آثار كلاسيك و تأسيس روزنامه ها.
3. نفوذ تمدن غرب.
4. تحولات آزادي خواهانةحكومت عثماني
5. فعاليت مبشران و مبلغان پروتستان كه شور ديني شان ماية عبرت مسلمانان شده بود.
برك، قطع نظراز اينكه به وهابيگري، بيهوده ارزش گزاف داده، چنانكه پيداست اكثر اين عوامل را مي توان ذيل عنوان كلي برخورد با تمدن غرب گردآورد. اين برخورد به دو گونه بوده گاه غير مستقيم يعني بدون رابطة صريح استعماري، مانند ايران، و گاه غير مسقيم و در متن هجوم استعمار. چنانكه در بسياري از سرزمينهاي اسلامي چون مصر، الجزاير، شام (: به معناي وسيعش شامل سوريه، لبنان، فلسطين و اردن ) و عراق و نيز مسلمانان هند، بويژه قبل از تأسيس و استقلال پاكستان، كه مواجهة مستقيمي با استعمار غرب، بويژه انگليس و فرانسه، و خواه و ناخواه تماس مستقيمي نيز با بعضي از پيشرفتهاي فرهنگي آن داشته اند.به تعبير آقاي حميد عنايت احساس روشنفكران و تحصيلكرده هاي مسلمان و بويژه آنها كه درد دين و انديشة اصلاحي ديني در سر داشته اند، نسبت به غرب دوگانه و متعارض بود: «احساسي كه از مهر و كين آميخته به هم … مهر به فرهنگ غربي و كين به ستم استعمار غربي»1 و هم ايشان در جاي ديگر در همين زمينه مي گويند: «اين احساس مهر و كين توأمان(ambivalence ) در برابر غرب اكنون در مشرق زمين پديده اي مأنوس و صفت ممتاز بسياري از روشنفكراني است كه در عين آنكه به دانش و فرهنگ غربي دل بسته اند، از لحاظ سياسي، غرب را به نام دشمن استقلال و آزدي خود محكوم مي كند» 2
خصوصيت اصلي نهضتهاي بيداري كه به صورتهاي مختلف بامضمون واحد يا مشابه در سراسر عالم اسلام سر برآورد، در اين بوده است كه اسلام را نه يك عقيده مهجور و ايمان قلبي، بلكه يك نظام كامل عيار ديني و دنيوي و اخلاقي و سياسي و عبادي و اجتماهي مي ديده اند. يعني يك فرهنگ بالنده نه يك دين راكد كه در حاشية اجتماع به راه خود برود. اصلاح گران و روشنفكران ديندار در مقايسة اسلام با مسيحيت، از اينكه مسيحيت را زايندة تمدني بزرگ و اسلامي را با آن تمدن عظيم و اعجاز فرهنگ آفرينش در حال انحطاط مي ديدند دچار غيرت و حيرت مي شدند، چرا كه مسيحيت را صلح طلب و بي اعتنا به دنيا و آكنده از اخلاقيات منفي و اسلام را دين مبارز و معتقد به اصلاح و عمران و طرفدار عقل و علم مي دانستند و چون در مقام مقايسه و تفحص برمي آمدند، نهضت يا بلكه انقلاب مداوم اصلاح ديني ـ رفورماسيون ـ پروتستان را ـ كه شعار عمده اش بازگشت به كتاب مقدس بود ـ از مهمترين عوامل تحول تمدن غرب مي يافتند.
شايد اين هم از طنزهاي تاريخ باشد كه رنسانس اسلام كه اوجش ـ و نه انتهايش ـ در قرن چهارم هجري ( دهم مسيحي ) اتفاق افتاده بود، زماناً مصادف با تاريك ترين روزگار قرون وسطاي اروپا بود، و بعد، هنگامي كه در اروپا رنسانس و انقلاب صنعتي و عصر عقل و روشنگري و بسياري انقلابهاي علمي و اجتماعي پيش آمده بود، در همة اين پنج قرن، كشورهاي اسلامي گويي به محاق قرون وسطي دچار آمده بودند و نه فقط در دنياكه در دينشان نيز فتور و خلل راه يافته بود. مسلمانان كه در طي قرون سايه اروپا، بزرگترين مشعلدار علم و فرهنگ بودند، بر سر گنج باستاني خود به خوابي چند صد ساله فرو رفته بودند، و اكنون كه با تازيانة استعمار بيدار مي شدند، به اين حقيقت تلخ آگاهي مي يافتند كه قرنها فقط به مفاخر قدما دل خوش كرده و فرزندان ناخلفي براي «سلف صالح» خود نبوده اند و بدينسان دين را كه توانمندترين كانون تحول و ترقي و اعتلاي علمي و اخلاقي ديرينشان بود، دستخوش زبون انديشيها و بي عمليهاي خويش ساخته اند، از همين روي درعين اعتراض به بيگانه به انتقاد از خود پرداختند.
سلفيه يا به معناي وسيعتر، همة اصلاح گران ديني، اساسي ترين چارة كار را در بازگشت به سنت و سيرة «سلف صالح» ( تسمية بعضي از نهضتهاي اصلاحي به سلفيه از اينجاست ) را نيز لازم شمرده ند. البته براي سلف صالح طريقت قايل بودند نه موضوعيت. يعني قرآن را مهمترين ركن اسلام در همة ابعاد ايماني، عبادي،فردي و اجتماعيش مي دانستند. اما بر آن بودند كه سنت را دقيقاً بايد نقادي كرد، چه معتقد بودند در قرن اول كه هنوز حديث نامدون بوده و نيز در قرون بعدي بر اثر تعصبات قومي و فرقه اي و نيز تطميع حكومتها، جعل حديث شايع بوده است. باري سنت را شارح «كتاب» ( قرآن ) و «سلف صالح» را شارح سنت مي دانستند. اما مرادشان از سلف صالح تا حدي مبهم است. آنچه مسلم است اين اسم و اصطلاح است و اصطلاح، خلفاي راشدين، صحابه و كبار تابعين و اتباع آنها و بنيانگذاران مذاهب چهارگانه، بويژه احمد بن حنبل و توسعاً سرامدان علم و تقوي و صاحبنظران بزرگ نظير جويني و غزالي و بويژه ابن جوزي و ابن تيميه و ابن قيم الجوزيه را نيز تا برسد به الاستاد الامام ـ يعني محمد عبده كه خود از نخستين و بزرگترين مصلحان عصر جديد است ـ در برمي گيرد.
غالب اصلاح گران ديني قرن اخير، در عين اينكه چون قدما «كتاب» و «سنت» را مهمترين مباني و منابع استنباط احكام مي شمردند، دو دليل يا مبناي ديگر را «اجماع» و «اجتهاد» مي دانستند. نكتة مهم در مورد اجماع و اجتهاد اين است كه نگرش تازه اي نسبت به اجماع داشتند و آن را كمابيش مترادف با افكار عمومي يا به تعبير درست تر آراي عمومي مي گرفتند كه طبعاً بايد به شكلي بيان شود و ارزش قانوني و تقنيني بيابد. تعبير قديمي اجماع يعني اتفاق نظر اهل حل و عقد يا مجتهدان و صاحبنظران يك عصر و مفهوم و مصادقش در تاريخ قديم و جديد اسلام مبهم و نامعلوم بوده است. اما مصلحان، نظر روشنتر و رأي صائب تري داشتند. واقع‍بينانه ترين تعريف وتعبير جديد اجماع را اقبال لاهوري به دست داده است.او اجماع را انتقال قدرت اجتهاد از مجتهدين مذاهب فقهي مختلف به يك مجمع قانونگذاري اسلامي مي داند.3 آيت الله نائيني مصلح و مرجع بزرگ شيعه و صاحب رسالة معروف تنبيه الامه و تنزيه المله با بحث دقيقتر و فني تري مشروعيت تشكيل مجلس نمايندگان را به مقولة اجماع اهل سنت و اجتهاد شيعه ربط مي دهد، يعني آن را از نظر اهل سنت يا كساني كه از سوي مجتهد، اذن و تنفيذ يافته باشند، مي داند. و در جاي ديگري از همين رساله در مورد «اهليت متصدي» اغماض و آسانگيري بيشتري روا مي دارد.4
اما در باب اجتهاد، غالباً اصلاح گران سني، پس از تجربة تاريخي ده قرنه اي كه از انسداد باب اجتهاد مي گذشت، به ضرورت بازگشايي اين باب به عنوان منبع چهارم، و به جاي قياس، اذعان داشتند و به بانگ بلند آن را اعلام مي كردند. اين آشكارا تأسي به شيعه بود كه همواره اجتهاد را ( به نام عقل ) چهارمين منبع از منابع چهارگانه استنباط احكام پذيرفته و به عمل آورده بوده است. مصلحان ازسيد جمال الدين اسدآبادي گرفته تا محمد عبده و از شاه ولي الله دهلوي وسيد احمد خان هندي گرفته تا علامه اقبال، مناديان بازگشايي باب اجتهاد بوده اند. حتي محمد بن عبدالوهاب، بنيانگذار فرقة تاريك انديش وهابيه نيز به تأسي از ابن تيميه، يك قرن پيش ندايي را در داد كه شيعه ده قرن پيشتر سرداده بود.
جنبش اصلاح طلبي اسلامي، دو شاخة فكري همبافته و گاه مجزا داشته است كه يكي را مي توان شاخة نو اعتزالي سيد جمال الدين اسدآبادي و محمد عبده و دنباله گيران آن محمد اقبال و نيز طبعاً همة مصلحان شيعي ايراني هستند. و خاصه هاي اصلي آن در درجة اول گرايش به «عقل» و علوم عقلي ونيز علوم جديده كه جلوة جديد عقل است و اعتقاد به اختيار و ديگر، نقادي حديث است. پيشواي شاخة نواشعري گري محمد بن عبدالوهاب است و معروفترين دنباله گير آن و در واقع رهبر سلفيه، محمد رشيد رضاست و نسبت فكري اش به ابن تيميه و ابن قيم و از آن طريق از يك سو به احمد بن حنبل و از سوي ديگر به ابوالحسن اشعري مي رسد و از خاصه هاي مهم آن، نظير قرينة اخباري گري در ايران، عمل به احتياط وتقدم نقل بر عقل و علوم نقلي بر علوم عقلي و اعتنا و علاقة بيش از حد به حديث و اصحاب حديث و نص گرايي ظاهرپرستي و ترك تأويل و تمايل به جبر و نيز وسواس زهد است. 5
باري نهضتهاي اصلاح گراانه و احياگرانه اي كه در شرق اسلامي در گرفته است، دستماية ايدئولوژيكش بازگشت به سرچشمه اي اصيل و احياي توانمنديهاي ديرينه و از ياد رفتة اسلام بوده است و وطنپرستي ( وطنيه ) و حتي ناسيوناليسم ( قوميه ) و انديشة ستيزه با استعمار و مبارزه با نفوذ غرب، در درجة ثانوي اهميت قرارداشته اند، چنانكه سيد جمال الدين كه سلسله جنبان بزرگ نوخواهي و نوانديشي ديني ـ اجتماعي است، همتي بسياري براي تمسك به اصول اسلام قايل بوده، حال آنكه از نظر گرايشهاي وطنپرستانه يا قوم گرايانه لاقيد بوده است، چنانكه هنوز بحث بر سر ايراني و يا افغاني بودن او ادامه دارد و خود او بيش از هر كس مسئول و بلكه خواستار اين مجهول ماندگي بوده است. از سوي ديگر هموست كه نخستين بار فكر و اصطلاح اتحاد اسلام ( پان اسلاميسم ) را كه منافي با گرايشهاي ناسيوناليستي است مطرح كرد. ناگفته نماند كه اصولاً اصلاح گران اعم از سلفيه و ديگران، منادي وحدت كلمه و تأليف قلوب بين فرقه هاي مسلمانان بودن كه بايستي سرانجام همة مسلمانان امت واحده اي شوند، چنانكه يك وقت بوده اند و همه به حبل الله ( = توحيد و قرآن ) اعتصام كنند. با اين وصف، همفكر و همروز سيد جمال الدين، يعني شيخ محمد عبده، با همان خلوص عقيده و علاقه به احياي نيروي ديرين اسلام، حس وطنپرستي نيرومندي دارد و برعكس رشيد رضا يار و همفكر و ادامه دهندة راه و دنباله گير تفسير عبده، همواره ناسيوناليسم را محكوم مي كند.
سيد جمال الدين و شيخ محمد عبده همة مقالات پر شور و برانگيزانندة نشرية مشترك خود عروه الوثقي ( كه خود يك تعبير قرآني است ) را به آيات قرآن و تفسير آياتي كه اهميت اجتماعي بيشتري داشت، مستند مي كردند.
عبده پس از آنكه اقدامات و راهبرد سياسي را كم اثر يافت، مبناي كار خود را مبارزة اصلاحي اش بر برانگيختن قوة عقل و انتقاد مسلمانان و اقدامات آموزشي و فرهنگي قرار داد. ابتدا در جامع الازهر كه قلعة تحجر و تعصب بود، رخنة روشنايي افكند و سپس در عين مبارزه هايي كه براي اصلاح روحانيت و بيدار كردن مفتيان و روحانيان از خواب اصحاف كهف، پيشه كرده بود، به مدت شش سال به املاي تفسير مهمي پرداخت و محمد رشيد رضا همدم و همفكر و شاگردش بيانات استاد را مدون و منقح مي كرد …
چنانكه گفته شد، رستخيز اصلاح ديني كه در قرون جديد در عالم اسلام در گرفته ، نهضتي همگن و همزمان و متشابه الحركه و مستقيم الخط نبود. بسا نهضتها كه در ابتدا مكتب كلامي بود و بعد بدل به جنبش سطحي سياسي شد و اثري در اصلاح دين و دنياي مسلمانان نكرد. و بسا جنبشهاي اجتماعي غير ديني كه از خاستگاه ها و خواسته هاي ديني خالي نبود. چنين مي نمايد كه در يك قرن اخير كه رستخيز اصلاح ديني جهان اسلام را برداشته بود، ايران در مقايسه با ساير كشورهاي بي تحول و كم تحرك مانده بود.
ولي در واقع چنين نبود. اولاً انقلاب مشروطيت با آنكه در اصل يك نهضت اصلاح ديني نبود، ولي خاستگاه و خواسته هاي ديني نيز داشت و پيداست كه علماي بزرگ شيعه، چه در ايران چه در عراق در به پيروزي رساندن آن سهم قاطع داشتند. اما تفاوت عمدة ايران با ساير مهاد اصلاح ديني، نخست فارسي زبان بودن و ديگر شيعه بودن ايرانيان بود و اين دو عامل ايران را از ساير كشورهاي اسلامي جدا مي كرد يا جدا جلوه مي داد.
آري همنوا نبودن ايران با ساير كشورهاي اسلامي از نظر سياسي و اجتماعي در اين بود كه ايران بر خلاف تقريباً بقية جهان اسلام هرگز رسماً مستعمره نبود و از نظر ديني و فكري در اين بود كه ايرانيان شيعه قائل به اصل اجتهاد بودن، يعني همان اصلي كه طرح و درخواست آن يكي از بزرگترين و مترقي ترين اهداف نهضت اصلاح ديني در سراسر اقطار اسلام بود و ايرانيان با داشتن سنت پوياي اجتهاد يك مرحله بيشتر از ساير كشورها بودند، حال آنكه روحانيان اهل تسنن، براي خود مسئوليت و رهبري عرفي و اجتماعي قائل نبودن و در طول تاريخ بين آنها و مردم عام فاصلة بعيدي در ميان افتاده بود. همين است كه سيد جمال الدين اسدآبادي در ايران با علما تماس مي گرفت و آنان را حمله القرآن ( = عالمان و عاملان به قرآن ) بزرگترين مشخصة نهضت اصلاحي، ابتدا در عالم اسلام و سپس با فاصلة زماني نيم قرنه در ايران بازگشت به قرآن بود.
همه مصلحان عالم اسلام از سيد جمال الدين اسدآبادي گرفته تا امام خميني متمسك به ذيل قرآنند … اعتناي عامه و خاصه مسلمانان بويژه روشنفكران ديني و رهبران اصلاح، به قرآن چندان وسيع و عميق است كه شايد بتوان آن را كشف مجدد قرآن ناميد. آيت الله طالقاني با الهام از بازگشت به قرآن مصلحان بويژه سيد جمال الدين و شيخ محمد عبده از همان اوان كه انديشه هاي اصلاح گري و بيدارگري در ذهن و ضميرش پديد آمده و پخته مي شد، در آرزوي احياي آموزش و تفسير قرآن و تجديد عهد و غفلت زدايي از اذهان و بازآوردن قران به صحنة انديشه و علم بود. «براي ايشان نماز و منبر و ختم و سخنراني و نماز جمعه تماماً وسيله اي بود براي تفسير قرآن» 6 آري مجاهدات اصلي آيت الله طالقاني اين بود كه از وجود دست و پا گير سنت خود را رها كرد و توانست تعليم و تعلم قرآن را از طاق نسيان چند صد ساله فرود آورد و به مسجد و ميان مردم فرا ببرد. آيت الله طالقاني در اشاره اي به اين جهد و جهاد چهل ساله خود چنين مي گويد:
... به ياد دارم در حدود سال 1318 تا 1320 كه از قم به تهران برمي گشتم، در جنوب تهران، قسمت قنات آباد، كه محل ما بود و مسجد مرحوم پدر من بود، من شروع كردم به تفسير قرآن گفتن. از دو طرف كوبيده مي شديم: از يك طرف مجامع ديني كه چه حقي دارد كسي تفسير قرآن بگويد ؟ اين قرآن دربست بايد خوانده بشود و به قرائتش مردم بپردازند. گاهي هم در مجالس فاتحه … و چقدر خود من فشار تحمل كردم تا بتوانم اين راه را باز كنم كه قرآن براي تحقيق است، براي تفكر و تدبر است نه براي صرف خواندن و تيمن و تبرك جستن. همانطور كه مرحوم سيد متفكر و انقلابي ما، مرحوم سيد جمال الدين، قبل از آن مي گفت: تكية او هم براي حركت مسلمانها و براي بيداري مسلمانها همين بود كه چرا قرآن بركنار شده است …7
نظر سيد جمال الدين اسدآبادي دربارة تفسير سيد احمد خان سيد جمال الدين در يكي از تبعيدهاي خود كه در هند به سر مي برد، با سخنان و مقالات سيد احمد خان آشنا شد و با شامة تيز خود به دهريگري يا اصالت طبيعي بودن او پي برد و به قول بسياري از صاحبنظران، رسالة نيچريه را در رد او و همفكران قديمش نوشت. آنچه ذيلاً نقل مي كنيم بخشي از مقالة مهمي به قلم سيد جمال الدين است كه به نام «تفسير مفسر» در شمارة 6 مجله شرق و شماره 9 سال دوم مجله ايرانشهر و نيز در مجموعة مقالات جماليه درج شده است:
...از اين جهت هميشه خواهشمند آنم كه مقالات و رسايلي كه در اين روزها از قلم مسلمانان به ظهور مي رسد مطالعه و بر خيالات نويسندگان آنها احاطه نمايم، شايد در اين مطالعات خود به افكار عالية حكيمي پي برم كه موجب حسن تربيت و صلاح و فلاح مسلمانان بوده باشد. تا آنكه به قدر توانايي خويش مساعد افكار عالية او بوده باشم و در اصلاح قوم خود يار و انباز آن گردم ـ و در اين عالم بحث و تفتيش از افكار مسلمانان، شنيدم كه شخصي از ايشان در حالت كبر سن و كثرت تجربيات سياحت ممالك فرنگ را نموده و پس از كد و جهت به جهت اصلاح مسلمانان تفسيري بر قرآن نوشته است ـ به خود گفتم اينك همان كه مي خواستي و چنانچه عادت سامعين امور جديده است خيال خود را در جولان آورده تصورات گونه گونه در حق آن مفسر و آن تفسير نمودم و گمان كردم كه اين مفسر بعد از همة اين تفسير كثيره اي كه محدثين و فقها و متكلمين و حكما و صوفيه و ادبا و نحويين و زنادقه چون ابن راوندي و امثال آن نوشته، البته داد سخن را داده است و كشف حقيقت را نموده به نكتة مقصود رسيده باشد.
چونكه بر افكار شرقيين و غربيين هر دو پي برده است و انديشه نمودم كه اين مفسر از براي اصلاح قوم خويش حقيقت و ماهيت دين را چنانكه حكمت اقتضا مي كند، در مقدمة تفسير خود بيان نموده و لزوم دين را در عالم انساني به براهين عقليه اثبات كرده و قاعدة كلية خردپسندي از براي فرق در ميانة دين حق و دين باطل در نهاده است و پنداشتم كه اين مفسر بلاشك تأثير هر يك از اديان سالفه و لاحقه را در مدنيت و هيئت اجماعيه و آثار هر واحدي از آنها را در نفوس و عقول افراد انسانيه توضيح نموده است و علت اختلاف اديان را در بعضي از امور به اتفاق در بسياري از احكام و سبب اختصاص هر زماني را به ديني و رسولي بر نهج حكمت بيان كرده است و چون اين تفسير را چنانكه ادا مي كند از براي اصلاح قوم نوشته است، يقين كردم كه آن سياست الهيه و اخلاق قرآنيه اي كه موجب برتري و برومندي امت عربيه شد در جميع مزاياي عالم انساني،
همة آنها را در مقدمة كتاب خود به طرزي جدي و نهجي تازه بر وفق حكمت شرح و بسط داده است و آن حكمي را كه سبب اتفاق كلمه عرب و تبديل افكار و تنوير عقول و تطهير نفوس ايشان شده بود با آنكه در غايت شقاوت و نهايت توحش و قسوت بودند يك يك استنباط كرده بود در سطور آن مقدمه درج كرده است. چون تفسير به نظر گذشت ديدم كه به هيچ وجه اين مفسر از اين امور كلمه اي سخن در ميان نياورده است و كلامي در سياست الهيه نرانده است و به هيچ گونه متعرض بيان اخلاق قرآنيه نشده است و هيچيك از آن حكم جليه را كه باعث تنوير عقول عرب و تطهير نفوس ايشان گرديد ذكر ننموده است بلكه آن آياتي را كه متعلق به سياست الهيه است و متكفل بيان اخلاق فاضله و عادات حسنه و معدل معاشرت منزليه و مدنيه و سبب تنوير عقول مي باشد همه را بلا تفسير گذاشته است.
فقط در ابتداي تفسير خود چند سخنان در معني سوره و آيه و حروف مقطعة اوايل سور رانده است و پس از آن همت خود را بر اين گماشته است كه در آيه اي كه در آن ذكري از ملك و يا جن و يا روح الامين و يا وحي و يا جنت و يا نار و يا معجزه اي از معجزات انبياء عليهم السلام مي رود آن آيه را از ظاهر خود برآورده به تأويلات باردة زنديقهاي قرون سابقة مسلمانان تأويل نمايد. فرق همين است كه زنادقة قرون سالفة مسلمانان، علما بودند و اين مفسر بيچاره بسيار عوام است لهذا نمي تواند كه اقوال ايشان را بخوبي فراگيرد...
و عجيب تر اين است كه اين مفسر رتبة مقدسة الهيه نبوت را تنزل داده به پاية رفارمر 8 فرود آورده و انبيا عليهم السلام را چون واشنگتن و ناپلئون و... گمان كرده است. چون تفسير را بدينگونه ديدم حيرت مرا فراگرفت و در كفر شدم كه اين مفسر را از اينگونه تفسير چه مقصود باشد و مراد اين مفسر چنانچه خود مي گويد اگر اصلاح قوم خويش باشد پس چرا سعي مي كند در ازالة اعتقاد مسلمانان از ديانت اسلاميه، خصوصاً در اين وقت كه ساير اديان از براي فروبردن اين دين دهن گشوده است....
اينك نهيليست تأمل نما ! اگر بي اعتقادي موجب ترقي امم مي شد مي بايست كه عربهاي زمان جاهليت در مدنيت گوي سبقت را ربوده باشند چونكه ايشان غالباً ره سپر طريقة دهريه بودند.... پس از اين خيالات و تصورات گونا گون مرا به خوبي معلوم شد كه نه اين مفسر مصلح است و نه تفسير آن از براي اصلاحات و تربيت مسلمانان نوشته شده است و اين چند سطر بر سبيل عجله نوشته شد....9

قرن چهاردهم از نظر تاريخ تفسير قرني است ممتاز و متمايز. چه مصلحان و احياگران فكر ديني، از پس غفلتي ديرسال، قرآن را از طاق نسيان فرو مي آورند و به متن اجتماع و به ميان مردم و بيشتر ميان روشنفكران و تحصيلكردگان، مي برند و با ذهن و زندگي جديد پيوند مي دهند. نخستين صلاي بازگشت به قرآن را در سرآغاز قرن چهاردهم سيد جمال الدين اسدآبادي و دوست و دستيارش شيخ محمد عبده مفتي بزرگ مصر و صاحب تفسير المنار ـ با همكاري محمد رشيد رضا ـ در دادند … باري كانون نور و گرما بخش نهضت اصلاح كه از يك قرن پيش در جهان اسلام در گرفته بود و سيد جمال الدين اسدآبادي سلسله جنبان و امام خميني انقلاب در جهاد چهل ساله اش از «ياربّ أنّ قومي أتخذوا هذا القران مهجوراً» آغاز كرد و به آستانه اميد «انّ هذا القرآن يهدي للّتي هي أقوم» راه برد.